Phê Bình Văn Học giới thiệu đến các bạn tác phẩm Bài ca ngắn đi trên bãi cát thuộc Ngữ văn 11, gồm đầy đủ các nội dung chính quan trọng như tác giả, sự nghiệp văn học, bài làm mẫu,…
1. Đôi nét về tác giả Cao Bá Quát
Cao Bá Quát (1809-1855) sống trong một thời kỳ đầy biến động và khủng hoảng. Có hai yếu tố nổi bật trong thời đại của ông:
- Phong trào nông dân khởi nghĩa liên tục: Những cuộc khởi nghĩa nông dân như sấm sét làm chấn động vương triều phong kiến, phản ánh sự bất ổn và đấu tranh trong xã hội.
- Sự suy thoái của chế độ phong kiến: Chế độ phong kiến đang rơi vào tình trạng khủng hoảng trầm trọng, suy yếu và không còn giữ được sự ổn định.
Những điều này khiến những trí thức như Cao Bá Quát cảm thấy vừa nhục nhã vừa bế tắc trước những biến cố xã hội và chính trị.
Nhà văn Cao Bá Quát với cuộc hành trình tìm lại chính mình
2. Sự nghiệp văn học
Các tác phẩm chính của Cao Bá Quát bao gồm khoảng 1.400 bài thơ, hơn 200 tác phẩm văn xuôi, cùng với một số bài phú và hát nói.
Đặc điểm sáng tác của ông:
- Thơ của Cao Bá Quát: Đặc trưng bởi sự phong phú về nội dung và cảm hứng, thể hiện tình cảm sâu sắc với quê hương, đồng thời bộc lộ thái độ chỉ trích mạnh mẽ đối với chế độ phong kiến lạc hậu và trì trệ của thời đại.
- Phong cách thơ: Mang tính mới mẻ, phóng khoáng và tự nhiên, thơ của ông được nhiều người đương thời ngưỡng mộ vì sự độc đáo và tinh thần tự do.
3. Tìm hiểu chung về tác phẩm Bài ca ngắn đi trên cát
Hoàn cảnh sáng tác
Bài thơ có thể đã được viết trong những chuyến đi của Cao Bá Quát tham gia các kỳ thi Hội, khi ông di chuyển qua các tỉnh miền Trung với những vùng cát trắng như Quảng Bình và Quảng Trị.
Bố cục tác phẩm
- Phần 1 (4 câu đầu) : Hình ảnh người đi trên bãi cát
- Phần 2 (6 câu tiếp): Tâm sự và tâm trạng của người đi trên bãi cát
- Phần 3 (còn lại): Khúc hát đường cùng
Phương thức biểu đạt
- Biểu cảm
Thể thơ
- Tác phẩm Bài ca ngắn đi trên cát thuộc thể loại: Thể ca hành
Giá trị nội dung
- Bài thơ thể hiện sự chán chường của một trí thức đối với con đường danh lợi hời hợt của thời đại và bày tỏ niềm khao khát mạnh mẽ về một cuộc sống đổi mới.
Giá trị nghệ thuật
- Nhịp điệu của bài thơ làm nổi bật hiệu quả cảm xúc suy tư của nhân vật trữ tình về con đường danh lợi đầy chông gai và thử thách.
4. Bài văn mẫu: Phân tích tác phẩm Bài ca ngắn đi trên bãi cát – Cao Bá Quát
Cao Bá Quát từng viết: “Thập tải luân giao cầu cổ kiếm / Nhất sinh đê thủ bái mai hoa” – suốt đời ông chỉ cúi đầu trước vẻ đẹp thanh tao của hoa mai, chứ không bao giờ khuất phục trước quyền lực. Trong thời kỳ loạn lạc, mặc dù mang trong mình khát vọng cống hiến cho xã hội, ông đã phải đối mặt với nhiều bất công. Nỗi bất mãn với thực tại và giới danh lợi đã được ông diễn tả một cách sâu sắc trong bài thơ “Bài ca ngắn đi trên bãi cát.”
Tác phẩm ra đời trong bối cảnh tác giả nhiều lần hành trình vào kinh đô Huế để dự thi, phải vượt qua những bãi cát dài và mênh mông, không biết đâu là điểm đến. Trong hoàn cảnh đó, ông đã sáng tác “Sa hành đoản ca” để thể hiện thái độ của mình trước hiện thực cuộc sống và con đường danh lợi tầm thường.
Mở đầu bài thơ, hình ảnh bãi cát trải dài nối tiếp đến tận chân trời hiện lên, tạo ra một không gian mênh mông và vắng vẻ. Trong bối cảnh rộng lớn đó, người lữ khách đang phải nỗ lực từng bước để vượt qua những thử thách khắc nghiệt của hoàn cảnh:
“Bãi cát dài nối tiếp mãi không dứt,
Mỗi bước đi như thể lùi lại thêm một bước.”
Câu thơ không chỉ phản ánh thực tế về những bãi cát dài và những bước chân mệt mỏi của người lữ khách trên con đường khó khăn mà còn chứa đựng một hình ảnh biểu tượng sâu sắc. Bãi cát trở thành hình ảnh của “danh lợi,” như một cạm bẫy quyến rũ nhưng đầy cạm bẫy, khiến người lữ khách phân vân giữa việc tiếp tục hay quay đầu. Trong không gian mênh mông ấy, lữ khách cảm thấy mình bị nuốt trọn, lạc lõng giữa vũ trụ bao la, và những bước đi ngày càng trở nên kiệt quệ.
“Mặt trời đã lặn, chưa dừng được
Lữ khách trên đường nước mắt rơi.”
Những giọt nước mắt nhọc nhằn và cay đắng không thể ngừng lại, bởi ngay cả khi mặt trời đã khuất bóng, người tìm kiếm danh lợi vẫn phải tiếp tục hành trình. Những giọt nước mắt ấy không chỉ thể hiện nỗi đau và sự bất lực mà còn sự chán nản và bế tắc. Lữ khách tự đặt ra câu hỏi liệu có con đường nào khác không, và tự trả lời bằng:
“Không học được tiên ông phép ngủ
Trèo non, lội suối, giận khôn vơi.”
Phường danh lợi, với sức hút mạnh mẽ, làm cho lữ khách không thể thoát khỏi sự cám dỗ. Ông cảm thấy đau đớn vì không thể đạt được sự thư thái và thanh thản như các vị tiên, và tự giận mình vì phải lao lực trong những nẻo đường tầm thường, giả dối.
“Xưa nay phường danh lợi
Tất tả trên đường đời
Đầu gió men thơm quán rượu,
Người say vô số tỉnh bao người.”
Danh lợi có thể ví như một loại rượu nồng, tuy chỉ là một chút men nhưng có sức lôi cuốn mạnh mẽ, khiến con người khó mà giữ được sự tỉnh táo cần thiết để phân biệt đúng sai. Những ai đã bị cuốn vào vòng xoáy của danh lợi thường gặp khó khăn trong việc thoát ra, vì số người tỉnh táo rất ít trong khi số người say mê thì vô số. Danh lợi không chỉ làm mất đi sự bình yên trong tâm hồn mà còn dẫn đến cuộc sống tranh giành, đấu đá không ngừng để bảo vệ lợi ích cá nhân.
Bảy câu thơ cuối cùng tập trung thể hiện tư tưởng và quyết tâm từ bỏ danh lợi của tác giả:
“Bãi cát dài, bãi cát dài ơi!
Tính sao đây? Đường bằng mờ mịt
Đường ghê sợ còn nhiều, đâu ít.”
Trong không gian mênh mông của bãi cát, lữ khách cảm thấy lạc lõng và bối rối trước những con đường mờ mịt không lối thoát và những chông gai đáng sợ phía trước. Câu hỏi “tính sao đây” phản ánh nỗi lo lắng và bất định về con đường đời đầy thử thách. Điều này gợi nhớ đến nỗi băn khoăn của Lý Bạch khi đối mặt với con đường công danh đầy gian truân: “Hành lộ nan, hành lộ nan/ Đa kỳ lộ, kim, an tại?”. Đây là những suy tư của bậc trí thức về con đường đầy gian nan và bất ổn trong xã hội.
Bốn phía đều bị bao phủ bởi hiểm nguy, tạo thành một không gian chật hẹp, bế tắc. Đây chính là tình cảnh của nhiều trí thức Nho học vào cuối thời kỳ, khi không thể tìm thấy con đường rõ ràng cho mình, và mọi hướng rẽ đều dẫn đến bóng tối và sự bế tắc. Đối với Cao Bá Quát, ông đã thể hiện sự quyết đoán và kiên cường hơn. Ông không chấp nhận sự tăm tối mà xã hội đưa ra, mà quyết tâm tìm cho mình một con đường khác:
“Anh đứng làm chi trên bãi cát?”
Câu hỏi này vừa phản ánh sự từ bỏ của tác giả đối với con đường danh lợi tầm thường, vừa là lời động viên cho những người khác hãy dũng cảm thoát khỏi con đường đó và tìm kiếm hướng đi mới cho chính mình. Tư tưởng này cũng chính là nền tảng cho cuộc khởi nghĩa của Cao Bá Quát vào năm 1854. Dù cuộc khởi nghĩa không thành công và bị đàn áp, nó vẫn phản ánh tầm nhìn và ý chí mạnh mẽ của một con người đầy chí lớn.
Tác phẩm của Cao Bá Quát, với hình tượng nghệ thuật sâu sắc và nhiều tầng ý nghĩa, đã truyền tải những bài học quý giá về cuộc sống. Qua đó, ông không chỉ bày tỏ sự châm biếm và chán ghét đối với hiện thực tầm thường và chế độ phong kiến nhà Nguyễn đang suy thoái, mà còn thể hiện tư tưởng và phẩm cách cao thượng của mình trước cám dỗ của danh lợi.
