Recâizâde’nin Mekteb-i Mülkiyye’de verdiği ders notlarından oluşan Ta’lîm-i Edebiyyât, 1860’lardan itibaren Batı etkisindeki yeni Türk edebiyatı örnekleri dikkate alınarak yazılmıştır. Başta başlığı olmak üzere belagat ve inşa geleneğinden oldukça farklı olan eser, Arap belâgatının anlam, açıklama ve bedi’ tasnifinin yerini alan yeni bir tasnif ile dört ana bölümden (bölüm) oluşmaktadır: 1 . “Fiil” başlıklı bu bölüm, edebiyat ve psikoloji arasındaki ilişkiyi ele almakta ve edebi eserlerde kabul edilen fikir, duygu ve hayalleri vurgulamaktadır. “Hüsn-i Tabiat”; güzellik, zarafet, incelik ve nükte “zarafet ve şahitlik”in doğası; Güzel Sanatlarda ve Edebiyatta Güzellik “Sanayide güzellik neden önemlidir?” başlıkları altında incelenmiştir. Aynı bölümdeki “Dahi ve Yetenek” başlığı, yazarın sanata nasıl baktığını göstermek için özel bir anlama sahiptir. 2. “Esâlib” başlıklı bu bölüm akıcılık, anlam, açıklama ve bedî alt bölümlerinden oluşmaktadır. Akıcılığı bir üslup niteliği olarak kabul eden müellif, klasik belâgattaki akıcılık konusunu sahhat-i ifade ile mutâbakāt-ı elfâz ayrımıyla ele almaktadır. Bu bölümün diğer alt başlıkları üslup nitelikleri olarak Berraklık, Tabiat, Münekkahiyyet, Uyum ve Tutarlılık sırasına göre incelenmiştir. Fransız armonisini “aheng-i selâset” olarak karşılayan Recâizâde Ekrem, üslubunu üç üsluba ayırır: üslup, ilham perisi ve üslup; Tarza bağlı olarak, ihtişamdan bahseder. Kitabın bu bölümü, Emile Lefranc’ın Traité théorique et pratique de littérature (Paris 1837) adlı eserinin Style et Composition bölümüne dayanmaktadır. 3. “Tezyînât-ı Üslûb et Envâ-ı Mecâz” başlıklı bu bölümde edebî sanatlar, üslubu süsleyen unsurlar olarak klasik tasnif dışında bir ayrıma tabi tutulmuştur. Konuya mecaz açısından yaklaşan müellif, mecazları Mecâz-ı tahyilî ve Mecâz-ı teblîgī olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Birinci gruptakiler istiare, istiâre-i temsîliyye, teşbih, mecaz-ı mursel, ta’riz ve ima, tefsir, referans, karşıtlık, mukabele, edeb-i kelam, teşhis, bozulmamış ve musâkele isimleri altında ele alınmıştır. Buradaki edeb-i kelam ile özdeşleşme ve bütünleşme önceki belâgat kitaplarında görülmemektedir. İlki E. Lefranc’ta “périphrase ou circonculation”, diğeri ise “prosopopée”nin karşılığı olarak kullanılır. Böylece Recâizâde, Türk edebiyatında kullanılan ancak adı konmamış iki sanatı edebiyat bilgisine kazandırmaktadır. Mecâz-ı teblîgī grubunda dalkavukluk, terdid, gerileme, balta ve tekrar sanatlarının yanı sıra ilk kez Ta’lîm-i Edebiyyât’ta geçen istifham, bağırma, kat’ ve tedrīc sanatlarına da ad verilir. 4. “Sanâyi-i Lafzıyye” başlıklı bu bölümde, îhâm, îhâm-i tenâsüb, îhâm-ı tezâd, tensîk-i sifât, atıf ve tazminat, tecnîs, iştikak, kalp, secî ve tarsi ‘, vasf-i tahsînî, buluş ve tervîc-i elfâz ele alınmıştır. Bunlardan vasf-i tahsînî ile buluş ve tervîc-i elfâz ilk defa bu kitapta zikredilmektedir. Bu şema ile Ta’lîm-i Edebiyyât, Batılı belâgat üzerine kurulu, kadim belâgat kuralları ve tasvirlerini de kullanan yeni bir üslup kitabı özelliği göstermektedir.
Yayımlandıktan sonra büyük ilgi gören Ta’lîm-i Edebiyyât ile ilgili bazı makalelerde eser yeni bir bakış açısına sahip olmakla birlikte özellikle eski edebiyat temsilcileri tarafından eleştirilmiştir. Kitap hakkında yazanlar arasında Hacı İbrâhim Efendi ve Ahmed Midhat Efendi’nin yanı sıra Abdülhak Hamid, Şemseddin Sâmi, Mustafa Reşid, Fâik Reşad, Hikmet ve M. Nuri de bulunmaktadır. Hacı İbrâhim Efendi (Rusuhi imzalı), Adanalı Hayret, M. Zeki, M. Zîver, Ebüzziyâ M. Tevfik, Recâizâde Ekrem ile Muallim Nâci im arasındaki Zemzeme-Demdeme tartışmasından sonra yapılan eser üzerine Yıl 1886. Şahsiyetler Ali Râif ve M. Salâhî gibi makaleler yazmıştır. Sadece Hacı İbrâhim Efendi’nin elliden fazla şerh yazmış olması eserdeki konuların ne kadar ilgi çekici olduğunu göstermektedir. Söz konusu tartışmalarda Ta’lîm-i Edebiyât, ağırlıklı olarak bazı zayıf ifadeler, tasvirlerin yetersizliği, örneklerin yanlışlığı, yeni edebiyattan olumlu örneklerin seçilmesi ve eski edebiyattan eleştirilen örnekler nedeniyle eleştirilmiştir. Bu tartışma bir süre sonra eski-yeni bir tartışmaya dönüştü. O sırada Midilli’de sürgünde bulunan Namık Kemal’in yazmaya başladığı ancak ölümü nedeniyle bitiremediği kitap üzerine olan risale daha sonra Namık Kemal’in Talim-i Edebiyat Risalesi (nşr. Necmettin Halil Onan , Ankara) adıyla yayımlandı. 1950). Türk edebiyat tarihinde bir dönüm noktasını temsil eden Ta’lîm-i Edebiyât, geniş bir tanım ve bakış açısına sahiptir. Meşrutiyet dönemine kadar dikkatleri üzerine çekmiştir. Eseri edebiyat teorisi alanına getirdiği yeni bakış açıları ve kavramlar açısından bir ders kitabından ziyade önemli bulan Ahmet Hamdi Tanpınar, bu yönü üzerinde durur (Bk. Kaynakça).
Okuma: Talimi edebiyat kimin eseri
Ayrıca bakınız: Gazi Üniversitesi-Edebiyat Fakültesi, Çankaya nerede, Otobüs veya Metro ile nasıl gidilir?
Bir bölümü Hazîne-i Evrâk’ta yayınlanan Ta’lîm-i Edebiyyât’ın ilk baskısı 1879’da taşbaskı yapılmış, 1882 ve 1914’te de basılmıştır. Yazar, kendisi hakkında yayınlanan yazıların eleştirilmesi nedeniyle eserin gerekli kısımlarının düzeltileceğini açıklamasına rağmen yeni baskılarda herhangi bir değişiklik yapılmamıştır. Numûne-i Zeyl-i Ta’lîm-i Edebiyyât (Tercümân-ı Hakîkat, nr. 1307, 20 Teşrînievvel 1298 / 1 Kasım 1882) Kudemâ’dan (1305) birkaç şair, eserin ikinci kısmı olmayıp, ek. Kazım Yetiş, Ta’lîm-i Edebiyyât’ın belagat ve edebiyat teorisi alanında yenilikler (1981, İ.Ü.
KAYNAKÇA
Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Yüzyıl Türk Edebiyat Tarihi, İstanbul 2007, s. 446-447.
Kâzım Yetiş, Talîm-i Edebiyatın Retorik ve Edebiyat Teorisi Alanında Getirdiği Yenilikler, Ankara 1996.
Ayrıca bakınız: Gazi Universitesi Fen Fakultesi, Çankaya nerede, Otobüs veya Metro ile nasıl gidilir?
a.mlf., Retorikten Retoriğe, İstanbul 2006, s. 12-36.
Christopher Ferrard, “Recā’īzāde Mahmūd Ekrems Ta’līm-i Edebiyāt’ın Osmanlı Retoriğinin Gelişimine Katkısı, II. Bölüm”, Osm.Ar., s.6 (1986), s. 139-161.
“Talim-i Edebiyat”, TDEA, VIII, 216.
Ayrıca bakınız: LYS Edebiyat İçin Hangi Kitaplar Okunmalı? | Konu Anlatımı, Ders Notu
